درباره معماری برج

بنای برج علاءالدین به سبک و روش سلجوقی ساخته شده‌است، البته این سبک مدّت‌ها قبل یعنی از دورهٔ سامانیان آغاز شده بود و در دوران سلجوقی تغییرات قابل ملاحظه‌ای یافت. از نظر شیوه‌های تزئینی، در این برج از فن کاشیکاری، گچکاری و آجرکاری برای تزئین بنا استفاده شده‌است. تزئینات کاشیکاری این برج، در یک باند کتیبه و سطوح مثلثی بالای آن تمرکز یافته‌است. در زمینهٔ کتیبه، با به‌کارگیری قطعات کوچک کاشی مربع شکل با لعاب آبی، شبکه‌ای منظم از شش ضلعی ایجاد گشته و متن شبکه با تزئینات گچی قالب زده شده‌است. این برج‌ها با مقاطع ستاره‌ای شکل میلهٔ اصلی آن‌ها و نوک مخروطی یا ناتمام تقلید از سبک «چادر» است که مخصوص بسیاری از ساختمان‌های این دوره است. این بنا شبیه گورهای سلطنتی است و ارتباطی با بناهای مذهبی نداشته‌است؛ بلکه به منظور جلوگیری از تخریب جسد ساخته می‌شده‌است. جنازه‌ها در این نوع بناها عمدتاً در سرداب نگهداری و کمتر به دفن آن اقدام می‌شده‌است.

برج علاءالدوله ورامین یکی از قدیمی‌ترین نمونه برج‌های آرامگاهی کشور است. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد ساخت این برج، تزئینات خارجی آن است که به وسیله کاشی‌های فیروزه‌ای و شمسه‌های آجری که از اختلاط رنگ‌های فیروزه‌ای، لاجوردی و آجری رنگ تشکیل شده، پوشیده شده‌است. شکل ظاهری برج از دو قسمت استوانه‌ای چند ضلعی و گنبد مخروطی شکل تشکیل می‌شود. گنبد این برج مخروطی شکل، بر فراز شبستان مدور ساخته شده که از ویژگی گنبدهای دوره سلجوقی و ایلخانی است. گنبد این برج دو پوششی است، گنبد داخلی نیمه بیضوی است و بدون واسطه بر روی بدنه واقع شده‌است و پوشش خارجی که آجری است به واسطه سه‌کنج‌های بدنه بر روی پره‌ها و دندانه‌های بدنه واقع شده‌است. آجر چینی گنبد خارجی به صورت معمولی و رگ چین اجرا شده و تنها در رأس؛ ناحیه‌ای با طرح جناغی است که از فرو رفتگی بعضی از آجرها پدید آمده‌است در بالای سقف روزنه‌ای به منظور تأمین روشنایی و تهویه بنا بین سقف بیرونی و داخلی تعبیه شده‌است.

در قسمت غربی این برج، کمی پائین‌تر از مخروط سقف دریچه‌ای با قوس جناغی بر روی یکی از دندانه‌ها ساخته شده‌است که این دریچه ورودی پلکانی مارپیچی است در ضخامت دیوار برج ساخته شده و در فاصله بین دو پوش گنبد یعنی سطح فوقانی گنبد داخلی و سطح داخلی گنبد خارجی ختم می‌شود. برای دسترسی به این پلکان که ظاهراً به منظور بازرسی، نگهداری و تعمیر بنا مورد استفاده بوده، به نردبان نیاز است. در این برج دو ورودی، ارتباط فضای داخل و خارج برج را برقرار می‌سازد. یکی در جبههٔ جنوب غربی با درگاهی مستطیل شکل و طاقی تیزه دار که کوتاه است و تمام سطح سردر که در فاصلهٔ بین چهار پره گسترش یافته، گچ اندود شده‌است. در زیر طاق اصلی سر در و با فاصله‌ای از آن، طاق نوک تیز دیگری با کاربری ساده گچی است که همهٔ آن به دوره‌ای جدیدتر از اصل بنا متعلّق است. ورودی دیگر برج در جبههٔ شمالی و از طریق ایوان کم عمقی است که با بنای برج تلفیق شده‌است.

در زیر اتاق برج سردابه‌ای وجود دارد که پائین‌تر از سطح زمین واقع شده‌است که از نظر نقشه، طرح چلیپای ایرانی یا بعلاوه (+) دارد. طرح چلیپا در این برج، به صورت بسیار منظم و دقیق داخل یک دایره محاط شده‌است. هر یک از بازوهای چلیپا با طاقی ضربی پوشش شده که تداوم این پوشش در بخش میانی، طاق چهار بخش مرکزی را ساخته‌است. کل ارتفاع سردابه از کف تا نقطهٔ تیزهٔ طاق، ۹۲/۲ سانتی‌متر و ارتفاع سکوهای جانبی، یعنی ارتفاع از کف تا پاکار قوس، ۱۰۴سانتی‌متر است. از این نقطه با ۵ سانتی‌متر عقب‌نشینی، استوانهٔ اصلی برج آغاز می‌گردد که به صورت یکنواخت تا ارتفاع۷۱/۱۱متری، یعنی پاکار گنبد داخلی، بالا می‌رود. محل پاکار گنبد داخلی حدود ۵ سانتی‌متر پیش نشسته‌است. ارتفاع گنبد داخلی از محل پاکار تا نقطهٔ تیزهٔ گنبد، ۴۰/۴متر است. دیوار استوانهٔ داخلی برج از کف تا پاکار گنبد داخلی سر سفتی دارد که در جبههٔ غربی، ۵ سانتی‌متر و در جبههٔ شرقی، ۲۸ سانتی‌متر است. با توجه به اینکه این سر سفتی عموماً در ساختمان برج‌های آرامگاهی در تمام جهات در اصل به صورت یکنواخت اجرا می‌شده، این عدم تقارن احتمالاً نشانهٔ وجود حرکتی جزئی در بناست. دیوارهای داخلی، آجری است که به صورت معمول و یکنواخت انجام گرفته و روی آن در اصل با کاهگل اندود و سپس با گچ سفیدکاری شده بوده‌است. ارتفاع این سردابه ۱۹۲ سانتی‌متر است.

کتیبه برج علاءالدوله

تاریخ بنای برج علاءالدین در کتیبه‌ای که در محل اتصال بخش استوانه‌ای به بخش مخروطی برج قرار گرفته درج شده‌است که نشان می‌دهد ساخت برج مربوط به اواخر قرن ۷ هجری قمری است. امروزه بیشتر بخش آغازین کتیبه از بین رفته یا قابل خواندن نیست. کتیبه از جبهه جنوبی شروع می‌شود و مصالحی که برای نوشتن کتیبه مورد استفاده قرار گرفته آجر تراشیده‌است که با طرح‌های شبیه به برگ مزیّن شده‌است. متن کتیبه از این قرار است:

بسم الله الرحمن الرحیم… ذکره… امره… الاسلام… الانام علاءالدوله و دین رکن الاسلام و المسلمین کهف العتره المرتضی ابن المولی الاعظم فخرالدوله و دین حسن الحسینی الورامینی رضوان الله علیه و (علی) ارواح اجداده مغن الاکام بحمد و آله مصابیح العلام توفی فی اربع صفر سنه خمس و سبعین و ستمایه و تم هذه القبه فی سنه ۶۸۸، الورامینی رضوان الله علیه و علی ارواح اجداده مفن الاکام به محمد و آله مصابیح الظلام

ترجمه متن کتیبه:

به نام خداوند بخشنده و مهربان… علاءالدوله و دین تکیه‌گاه اسلام و مسلمانان آرامگاه فرزند مرتضی پسر مولای بزرگوار، فخرالدوله و دین حسن حسینی ورامینی که خداوند به حق محمد و آل محمد که چراغ هدایت هستند، بهشت را جایگاه او (علاءالدین) و اجدادش فرماید در هفتهٔ اول صفر سال ۶۷۵ وفات کرد و این بنا در سال ۶۸۸ به پایان رسید. ورامینی (که خداوند بحق محمد و آل او که کلید (چراغ) در تاریکی‌ها هستند) بهشت را قسمت او و اجدادش بفرماید.