تاریخچه  زرشک  :

زرشک متعلق به خانواده Berberidaceae است و حدود 650 گونه دارد.  گونه‌های مختلف زرشک در قسمت‌های مختلف دنیا مانند ایران، چین، آسیای میانه و بسیاری از کشورهای اروپایی، آفریقایی و آمریکایی به خوبی شناخته شده‌اند. در میان گونه های مختلف زرشک، دو گونه‌ی زرشک پلویی  یا معمولی  (Berberis vulgaris) و زرشک آبی یا سیاه  (Berberis integerrima) در ایران معروف هستند. زرشک سیاه یک درختچه خاردار با چوب‌های زرد و برگ های بیضی متمایل به کشیده است که میوه‌های کوچک، قرمز و بیضوی با دو یا سه هسته کشیده دارد.  پیدایش زرشک احتمالا پیش از دوره پالئوسن (Palaeocene) در آسیای شرقی بوده است. این جنس دارای دو مرکز تنوع است: آسیا (یا اوراسیا) و دیگری آمریکای جنوبی. زرشک معمولی منشأ آسیایی دارد و به احتمال زیاد کوه‌های آسیای میانه و غربی است. در برخی از مناطق (به عنوان مثال ایالات متحده)، این گیاه به عنوان یک علف هرز مهاجم و مضر تلقی می شود. زرشک آبی در بسیاری از مناطق ایران توزیع می شود. همچنین در ازبکستان و قرقیزستان، قزاقستان، تاجیکستان، عراق، ترکیه، ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، کشمیر و شمال غرب چین یافت می شود. زرشک نام عربی این میوه است که دلالت بر یک پوسته یا صدف دارد و بسیاری از نویسندگان براین باورند که این نام به این دلیل از این واژه گرفته شده است که برگ های آن شبیه به قسمت داخلی پوست صدف، براق و جلادار هستند. تصور براین است که نام زرشک اولین بار توسط ابن رشد (در زبان لاتین اورئوس)، نویسنده عرب درباره داروها، در مورد این میوه به کاربرده شده است.

 خواص زرشک :

1- بهبود عملکرد قلب و عروق

بر اساس یافته‌های پژوهشی که نتایج آن در مجله‌ی DARU Journal of Pharmaceutical Sciences منتشر شد، استفاده از عصاره‌ی زرشک بر انقباض‌پذیری قلب خرگوش‌ها اثر بسیار قوی دارد. در این مطالعه عصاره‌ی زرشک باعث فعال شدن کانال کلسیم در قلب شد. مطالعات اخیر اثرات مثبت بربرین و مشتقات آن را بر قلب و عروق نشان داده‌اند؛ از جمله فعالیت ضد آریتمی (غیر طبیعی بودن ریتم قلب)، بهبود نارسایی قلب و گشاد‌کنندگی عروق. 

2- تنظیم کلسترول خون

در مطالعه‌ای اثر عصاره‌ی آبی میوه‌ی زرشک بر بیمارانی که سطح کلسترول و فشار خونشان بالا بود، بررسی شد. نتایج نشان داد که عصاره‌ی آبي ميوه‌ی این گیاه مي‌تواند نقش مهمي در كاهش کلسترول و تری‌گلیسرید خون بیماران داشته باشد. اثر زرشک بر کاهش کلسترول به بِربِرین موجود در آن مربوط است. گزارش شده است که بربرین، کلسترول را با سازوکاری متفاوت از سازوکار داروهای استاتینی کاهش می‌دهد و چنانچه استاتین و بربرین با هم استفاده شوند، سطح کلسترول را، بهتر کنترل می‌کنند. براساس یافته‌های محققان، بربرین تولید نوعی گیرنده‌ی پروتئینی در کبد را افزایش می‌دهد که با کلسترول باند می‌شود و آن را دفع می‌کند. 

3- بهبود عملکرد کبد

در پژوهشی اثر بربرین بر بیماران مبتلا به کبد چرب غیر الکلی بررسی شد. مشاهده شد که ترکیبات بربرین بیماری کبد چرب غیرالکلی و اختلالات متابولیکی مربوط به آن را بهبود بخشید. اثر درمانی بربرین بر کبد چرب می تواند به دلیل تنظیم مستقیم متابولیسم لیپید کبدی باشد. در تحقیق دیگری اثر عصاره‌ی آبی میوه‌ی زرشک و داروی ضد چربی لواستاتین در کاهش میزان آنزیم‌های شاخص کبدی در سرم موش‌های آزمایشگاهی بررسی شد. یافته‌ها نشان دادند که کارایی میوه‌ی زرشک در کاهش آنزیم‌های کبدی موش‌های دارای فشار خون بالا مشابه داروی لواستاتین است و با توجه به اثرات جانبی کمتر، کاربرد آن را در رژیم‌های درمانی توصیه کردند.

4- تنظیم قند خون 

به منظور بررسی اثر بربرین طبیعی بر بیماران دیابتی نوع 2 مبتلا به دیس لیپیدمی (مقدار غیرطبیعی لیپیدها مانند تری‌گلیسریدها، کلسترول و یا فسفولیپیدهای چرب در خون)، آزمایشی انجام شد. براساس یافته‌های این پژوهش که در مجله‌ی The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism به چاپ رسید، کاربرد بربرین در درمان دیابت نوع 2 و دیس لیپیدمی مؤثر و بی‌خطر است. بربرین می‌تواند به طور مؤثری از فعالیت سوکراز و مالتاز (آنزیم‌هایی که قندها را به قند‌های ساده‌تر می‌شکنند) جلوگیری کند و اثر آن مشابه کاری است که آکاربوز (پایین آورنده‌ی قند خون) در سلول‌های روده‌ای انجام می‌دهد و احتمال دارد مانع فعالیت آلفا-گلوکوزیداز شود تا از جذب گلوکز جلوگیری کند.  در تحقیق دیگری بربرین موجود در زرشک باعث افزایش حساسیت به انسولین در موش‌های دریافت کننده‌ی رژیم پرچرب شد و عملکردی شبیه متفورمین (داروی کاهنده‌ی قند خون) داشت.  در پژوهشی که نتایج آن در مجله  Journal of Medicinal Plants منتشر شد، عصاره زرشک سبب کاهش قند خون در رت‌های دیابتی شد. عملکرد اصلی بربرین در تنظیم گلوکز و لیپید خون، شامل مهار عملکرد میتوکندری و آلفا-گلیکوزیداز، تحریک گلیکولیز (تجزیه گلوکز) و فعال‌سازی مسیر پروتئین کیناز فعال شده با آدنوزین مونوفسفات (AMPK) است. همچنین بر اساس تحقیقات اخیر، در بیماران دیابتی نوع 2، حساسیت به انسولین در حضور بربرین افزایش یافته است. 

5- تنظیم فشار خون

در پژوهشی مشاهده شد که عصاره‌ی آبی زرشک میزان فشار خون بیماران مبتلا به فشار خون متوسط را کاهش داد. این اثر به دلیل وجود بربرین است که از طریق تأثیر بر آندوتلیوم (لایه‌ی داخلی رگ) دیواره سرخرگ و انبساط رگ‌ها باعث کاهش فشار خون می‌شود. همچنین بربرین، بربامین، هیدروكسی آكانتین و تتراندرین موجود در میوه‌ی زرشک از طریق مسدود کردن کانال‌های کلسیمی باعث کاهش فشار خون می‌شوند. اکسی اکانتین هم، یک ضد آدرنالین و گشادکننده‌ی عروق است. 

6- تسریع کاهش وزن

آلکالوئید بربرین، ترکیب فعالی در چندین گونه از جنس Berberis  است.  مطالعات اخیر اثبات کرده‎اند که بربرین فعالیت‌های دارویی و اثرات مثبت بر عوامل خطر ابتلا به چاقی و سندرم متابولیک دارد. بربرین تمایز آدیپوسیت را سرکوب می‌کند و چاقی را کاهش می‌دهد. تجمع تری‌گلیسرید در بافت چربی منجر به چاقی می‌شود و بنابراین کاهش مقدار تری‌گلیسرید در سلول‌های آدیپوسیت (سلول‌های چربی) می‌تواند راهی برای کاهش چاقی باشد. مطالعه‌ای نشان داد که بربرین بیان تری‌گلیسرید لیپاز بافت چربی (ATGL) را در سلول‌های آدیپوسیت افزایش می‌دهد و منجر به کاهش تجمع تری‎گلیسرید در آدیپوسیت‌ها می‌شود. بربرین همچنین تعداد و اندازه قطرات لیپید را در سلول‌های آدیپوسیت کاهش می‌دهد. 

7- ضد التهاب

التهاب از جمله عوارض شایع در بسیاری از بیماری ها است که موجب تضعیف سیستم ایمنی بدن می شود. در تحقیقی عصاره‌ی الکلی میوه ی زرشک التهاب حاد حاصل از تزریق فرمالین و استیک اسید را در موش‌های آزمایشگاهی کاهش داد. عصاره ی زرشک قادر است فعالیت واسطه های درگیر در التهاب را کنترل کند. اثر ضدالتهابی بربرین در التهاب حاد و مزمن در پژوهش ها نشان داده شده است. 

8- ضد سرطان

در سال 2011، فعالیت مهاری "تکثیر سلولی" و القاء "توقف چرخه سلولی" و "آپوپتوز" (مرگ برنامه ریزی شده سلول) در سلول سرطانی مثانه رده BIU-87 و T24 توسط بربرین مورد مطالعه قرار گرفت و نتایج آن در مجله  European Journal of Pharmacology  به چاپ رسید. در این پژهش، بربرین فعالیت سلول های سرطانی BIU-87  و  T24را در روش وابسته به غلظت و زمان مهار کرد.اثر بازدارندگی زرشک بر رشد سلول های سرطانی سینه  و ریه هم گزارش شده است.  بربرین موجود در زرشک دارای خاصیت ضد سرطانی است.  در یک تحقیق چاپ شده در ژورنالComplementary and Alternative Medicine، مشاهده شد که بیان P53 (یک پروتئین مهارکننده‌ی تومور) بر اثر تیمار عصاره‌ی اتانولی زرشک افزایش یافت. این امر توجیه می‌کند که این عصاره می‌تواند باعث مرگ سلول های سرطانی شود از سوی دیگر، فعالیت آنتی اکسیدانی هم می‌تواند نقش مهمی در افزایش کارایی این عصاره در کشتن سلول‌های سرطانی و حفاظت از سلول‌های طبیعی داشته باشد. 

9- افزایش فعالیت آنتی اکسیدانی

ترکیبات فنلی موجود در زرشک دارای خاصیت آنتی اکسیدانی هستند. فعالیت ضد سرطانی عصاره‌ی میوه‌ی زرشک با استفاده از آزمون MTT (آزمونی که پاسخ سلول‌ها به فاکتورهای خارجی را نشان می‌دهد) بر روی نوعی سلول سرطانی در انسان نشان داده شد. 

10- ضد میکروب

آن‌گونهکه یافته‌های یک آزمایش نشان داد عصاره‌ی آبی میوه‌ی زرشک در شرایط درون- شیشه‌ای (in vitro) خواص آنتی اکسیدان و آنتی باکتریال داشت. محققان نشان داده‌اند که این خاصیت زرشک به سبب بربرین موجود در آن است. با توجه به گزارشات موجود، سازوکار اثر ضد باکتریایی بربرین می‌تواند بازدارندگی از همانندسازی DNA، رونویسی RNA و بیوسنتز پروتئین باشد. همچنین تخریب دیواره‌ی سلولی و در نتیجه‌، خروج یون‌های کلسیم و پتاسیم از سلول، به دنبال استعمال بربرین، سازوکار محتمل دیگری برای اثر ضد میکروبی زرشک است. محققان در مطالعه بر روی استافیلوکوکوس اورئوس مشاهده کردند که عصاره میوه زرشک آبی فعالیت ضد باکتری داروی آمپی‌سیلین را از طریق ترکیب فعال 1-متیل مالات افزایش داد. در سال 2009، افزایش فعالیت ضد باکتری زرشک در برابر باکتری استافیلوکوکوس اورئوس بررسی شد و نتایج آن در مجله Phytotherapy Research به چاپ رسید. عصارة اتانولی میوه و ترکیب 1- متیل مالات زرشک، هر دو فعالیت ضدباکتری آمپی سیلین را افزایش دادند.همچنین در سال 2011، بربرین و بربروبین همراه با 9 ترکیب جایگزین مشتق شده از زرشک برای فعالیت ضد ویروس‌های نقص ایمنی انسانی (HIV) ارزیابی شدند و نتایج آن در مجله European Journal of Medicinal Chemistry به چاپ رسید. بربرین فعال‌ترین ترکیب در برابر ویروس HIV-1 NL4.3  در رده‌های سلولی CEM-GFP (سلول هایی برای نظارت بر عفونت ناشی از ویروس ایدز) بود. 

11- ضد درد

زرشک خاصیت ضد درد دارد. گزارش محققان حاکی از افزایش خروج پتاسیم از سلول‌ها در نتیجه‌ی تزریق عصاره‌ی زرشک است که می‌تواند بیانگر مکانیسم عمل ضد دردی آن باشد. 

مواد موثر :

میوه زرشک حاوی ترکیبات فعال زیستی مانند بربرین، بربامین، پالماتین، اکسی اکانتین، مالیک اسید، آسکوربیک اسید، کافئیک اسید، اورسولیک اسید، کومارین، بتاکاروتن و تانن است.

دانستنی های زرشک :

·        -  پیشینه کشت زرشک در ایران به دو قرن پیش باز می گردد.

·        -  بیش از 95 درصد از محصول زرشک در استان خراستان تولید می شود.

·       -   مصریان باستان از زرشک به همراه دانه های رازیانه برای جلوگیری از طاعون استفاده می کردند

حد مجاز مصرف :

مقدار توصیه شده برای مصرف زرشک، دو گرم در روز است. 

همچنین دوز استاندارد بربرین 900 الی 2000 میلی گرم در روز است که این مقدار باید بین سه الی چهار وعده مصرف تقسیم شود. 

بهترین زمان مصرف :

1 تا 2 ساعت قبل یا بعد از غذا.

عوارض جانبی  وحساسیتها :

کودکان: مصرف خوراکی زرشک در نوجوانان سنین 17-12 سال به مدت 4 هفته ایمن به نظر می رسد. مصرف خوراکی آن برای نوزادان تازه متولد شده احتمالا ناایمن است. زرشک حاوی ترکیب شیمیایی به نام بربرین است که می تواند باعث آسیب مغز به خصوص در کودکان نارس که مبتلا به زردی هستند، شود. 

بارداری و شیردهی: اگرباردار یا شیرده هستید، زرشک مصرف نکنید چراکه احتمالا برای کودکتان ناایمن است. بربرین موجود در زرشک می‌تواند از بدن مادر، از طریق جفت، به کودکش منتقل شود. آسیب مغزی در نوزادان در معرض بربرین ایجاد شده است. به طور مشابه، بربرین و سایر ترکیبات شیمیایی مضر در زرشک، می توانند از طریق شیر مادر به نوزاد منتقل و باعث آسیب مغز شوند.

اختلال خونریزی: بربرین موجود در زرشک می تواند لخته شدن خون را آهسته کند و خطر خونریزی را افزایش دهد. زرشک ممکن است باعث بدتر شدن اختلالات خونریزی شود.

دیابت: بربرین می تواند سطوح قند خون را پایین آورد. چنانچه مبتلا به دیابت هستید و زرشک را در مقادیر بیش از مقادیر معمول در غذا مصرف می کنید، به علائم قند خون پایین (هایپوگلایسمی) توجه کنید و قند خونتان را به دقت کنترل کنید.

فشار خون پایین: بربرین ممکن است فشار خون را پایین آورد. در افراد با فشار خون پایین، ممکن است مصرف زرشک فشار خون را بسیار پایین آورد.

جراحی: نگرانی وجود دارد مبنی بر این که بربرین زرشک ممکن است مدت زمان خونریزی را طولانی کند و سیستم عصبی را آهسته نماید و با کنترل قند خون در حین و پس از جراحی تداخل ایجاد کند. مصرف زرشک را حداقل 2 هفته قبل از عمل جراحی متوقف کنید. 

 - هر فرد ممکن است نسبت به گیاهان و ادویه‌های خاصی حساسیت داشته باشد که این حساسیت باید در درجه اول توسط خود فرد و در درجه دوم توسط پزشک تشخیص داده شود. البته این واکنش‌های آلرژیک عوارض جانبی مزمن یا حاد ایجاد نمی‌کنند و بعد از شناسایی گیاه حساسیت‌زا و قطع مصرف آن‌، عوارض ناشی از آلرژی برطرف خواهد شد.

هیچ شرکت یا هیچ محصولی نمی‌تواند از واکنش‌های آلرژیک بدن‌های مختلف از پیش آگاهی داشته باشد. ناسازگاری بدن با یک یا چند گیاه خاص هر چند به ندرت پیش می‌آید اما به هر حال ممکن است مصرف­ کنندگانی با آن مواجه شوند.

  تداخل داروئی احتمالی :

سیکلوسپورین (نئورال، ساندیمون): بدن سیکلوسپورین (نئورال، ساندیمون) را تجزیه می‌کند تا دفع شود. زرشک ممکن است سرعت تجزیه این دارو توسط بدن را کاهش دهد و درنتیجه باعث تجمع زیاد دارو در بدن و به طور بالقوه باعث عوارض جانبی می شود.

داروهای تجزیه شونده با آنزیم کبدی سیتوکروم (P450): مصرف زرشک همراه با برخی از داروهایی که توسط کبد تجزیه می‌شوند، می‌تواند اثرات و عوارض جانبی برخی از داروها را افزایش دهد. در صورتی که از این قبیل داروها مصرف می‌کنید، با پزشکتان در مورد مصرف زرشک مشورت کنید. برخی از داروهایی که از طریق کبد تجزیه می‌شوند عبارتند از: سیکلوسپورین (نئورال، ساندیمون)، لوواستاتین (مواکور)، کلاریترومایسین (بیاکسین)،  ایندیناویر (سریک‌سیوان)، سیلدنافیل (ویاگرا) و تریازولام (هالسیون). 

کاربرد در طب قدیم :

در طب سنتی ایران چندین خاصیت مانند اثرات ضدباکتری، تب بر، تسکین خارش، ضد فشار خون بالا و ضدآرتروز مربوط به قسمت‌های مختلف گیاه زرشک گزارش شده است.همچنین، در طب سنتی از زرشک برای درمان فشار خون بالا، تب، بیماری‌های کلیوی، اسهال و سوءهاضمه استفاده می‌کنند.